شمال نیوز:  دریای خزر که گاهی بزرگترین دریاچه جهان و گاهی کوچک ترین دریای خودکفای کره ی زمین  طبقه بندی می شود بزرگترین پهنه ی آبی محصور در خشکی است و دارای با ارزش ترین ذخایر آبزیان و تامین کننده ی 80% خاویار جهان می باشد.

بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 تمام نگاه ها به دریای خزر و کشورهای تازه استقلال یافته ی آن(ترکمنستان،قزاقستان،آذربایجان)دوخته شد و عدم دسترسی به یک رژیم حقوقی واحد و همچنین عدم نظارت زیست محیطی کشورهای  پیرامون نسبت به این میراث گران بها این دریاچه را نیز مانند سایر آب راهها و دریاهای جهان با مشکل رو به تزایدی در   زمینه ی آلودگی محیط زیست مواجه کرده است که ادامه ی این آلودگی ها خسارات جبران ناپذیری هم از منظر داخلی و هم از لحاظ بین المللی بر جای خواهد گذاشت.

متاسفانه به دلیل پیشرفت صنعت و بروز تحولات سیاسی حول محور این دریاچه و همچنین توسعه ی گردشگری و نبود فرهنگ و زیر ساخت های لازم در خصوص حفاظت از محیط زیست این دریاچه ی گرانبها،شاهد هجوم پسماندها و آلودگی های گوناگون صنعتی و غیر صنعتی چه از ناحیه ی دولت های ساحلی و چه از ناحیه ی مردم هستیم.نگارنده چون خود فرزند مازندران می باشم و به دلیل نزدیک بودن محل زندگی به این پهنه ی آبی همواره دغدغه محیط زیست و پسماندهای حاشیه ای آن را داشته و دارم.

در سال های اخیر دنیا شاهد رشد و توسعه ی سریع اهمیت حقوق بین الملل در حفظ محیط زیست بوده  ،موضوعی که در گذشته کمتر به آن پرداخته می شد.

از بین موضوعاتی که در حال حاضر در دستور کار کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل متحد قرار گرفته است چند مورد آن  با مسائل زیست محیطی ارتباط می یابد و خوشبختانه امروزه قواعد حقوق بین الملل محیط زیست به مثابه ی قاعده ی آمره بین المللی بوده و نقض این قواعد همانند نقض قواعد حقوق بشر،نقض قاعده ی آمره ی بین المللی محسوب می شود و مسئولیت بین المللی دولت ها را به دنبال خواهد داشت.

امید است با همکاری دولت ها و همچنین فرهنگ سازی لازم از ورود آلودگی ها و پسماندها  به این  پهنه ی آبی وسیع که به حق سازمان حفاظت محیط زیست جمهوری اسلامی ایران آن را به عنوان میراث مشترک بشریت می شناسد،جلوگیری بعمل آید.  

باید یادآور شد که اهمیت این دریا از لحاظ منابع آبزیان،ذخایر انرژی،حمل و نقل کالا قابل بررسی و توجه است.این دریاچه تنها دریاچه ی شیرین جهان است و به همین خاطر انواع ماهیان رودخانه ای که از نظر کیفیت غذایی بسیار مرغوب هستند در این دریاچه پرورش می یابند.وجود ذخایر سرشار نفتی و سایر فرآورده های معدنی در بستر دریای خزر یکی از خصوصیات این      گستره ی آبی است.مهم ترین مسئله ای که در حال حاضر مهم جلوه می کند مساله ی بهره برداری از این ذخایر است آذربایجان و قزاقستان که خود امکان انجام برنامه های اکتشافی و بهره برداری مناسب ندارند اخیرا به کشورهای غربی متوسل شده اند و فعالیت های مذکور این نگرانی را به وجود آورده است که مساله ی آلودگی دریای خزر و محدود شدن امکانات زیست محیطی در این دریاچه چگونه حل خواهد شد.باید متذکر شد همه ی این کارها در حالی انجام می گیرد که هنوز مشخص نیست حوزه ی عملیاتی کشورهای ساحلی تا کجا انجام می گیرد و شرایط بهره برداری از این دریاچه بر چه مبنایی است یکی از فرصت های بزرگ که در وضعیت تازه ی خزر پیش آمده و حداقل 3 کشور دیگر ساحلی می توانند از مزیت آن استفاده کنند اتصال دریای خزر به بزرگ راههای است که از طریق ایران به اروپا و یا سواحل جنوبی کشور می باشد مسیر ترانزیتی ایران قدرت رقابتی بسیار بالاتری در مقایسه با سایر مسیرهایی دارد که کشورهای پیرامون دریای خزر و آسیای مرکزی را با سایر بازارهای بین المللی مرتبط می سازد(1)

دریای خزر از چند جهت برا ی کشورهای ساحلی دارای اهمیت است:
1. بخش قابل توجهی از محصولات شیلات منطقه و نیز حدود نود درصد خاویار جهان را تولید می کند؛
2. بیش از 25 درصد ذخیره ی نفتی جهان و نیز بیش از 20 هزار چاه فعال و غیر فعال نفت را در اختیار دارد؛
3. ویژگی های جوی آن به رویش جنگل و توسعه ی کشاورزی کمک کرده، زمینه های اشتغال را فراهم می آورد؛
4. راه ارتباطی مناسب و امنی برای حمل و نقل بار و مسافر است؛

در مورد ویژگی چهارم این مطلب قابل توجه است که راه ارتباطی مناسب در منطقه، گذر از دریای خزر و کشور ایران جهت حمل و نقل کالا و نفت است؛ زیرا این راه کوتاه ترین، کم هزینه ترین و امن ترین راه موجود در منطقه می باشد. ایران به دلیل دسترسی به آب های آزاد، موقعیت جغرافیایی ویژه، برخورداری از امنیت و ثبات سیاسی، بهره مندی از سواحل طولانی، در اختیار داشتن تجهیزات مناسب و توانایی لازم در تخلیه و بارگیری کالا، دارا بودن خطوط راه آهن سراسری و تلاش برای احداث و توسعه ی بنادر جنوبی خزر، می تواند راه مناسب برای تأمین کالاهای مورد نیاز کشورهای آسیای میانه باشد، و یا آنان را در راه کسب درآمد از طریق تجارت آسان با کشورهای اروپایی، منطقه خلیج فارس و... کمک نماید.(2)

آلودگی های نفتی و شیمیایی دریا،نوسان سطح آب،توسعه ی شهری،کشاورزی و صنعتی،بهره برداری غیر مجاز و تبدیل اراضی از جمله عوامل تهدید کننده زیست گاههای ساحلی دریای خزر در ایران محسوب می گردد.علاوه بر مناطق برشمرده که تحت مدیریت و نظارت زیست محیطی قرار دارند سه ناحیه ی مهم و بحرانی در سواحل ایران وجود دارد که به واسطه ارزش های زیست گاهی برای گونه های کمیاب،ویژگی های انحصاری و تنوع گونه ای حائز اهمیت می باشند این مناطق عبارتند از تالاب انزلی،خلیج گرگان و دهانه ی رودخانه ی سفید رود(3)

براساس آموزه های اسلامی توجه به محیط زیست و رعایت احکام و حقوق مربوط به ان یک امر تشریفاتی و ابزار تبلیغاتی در حوزه حاکمیت و قدرت سیاسی تلقی نمی شود بلکه محیط زیست با مجموعه عوامل سازنده آن جنبه ی حیاتی و نقش اساسی در زندگی انسان ها و دیگر موجودات زنده را دارد به طوری که موجودات زنده منهای محیط زیست امید بقا ندارند بنابراین وابستگی انسان و دیگر موجودات زنده به محیط زیست یک مقوله ی فرعی و مکمل نیست که وجود و عدم آن برای مجموعه های بشری یکسان باشد(4)

در هیچ یک از اسناد بین المللی تعریفی از محیط زیست ارئه نشده است اما می شود اینگونه تعریف کرد که:
"محیط زیست عبارت است از مجموعه تمامی شرایط خارجی تاثیر گذار بر زندگی،رشد و بقا یک موجود زنده"(5)حساسیت و شکنندگی محیط زیست دریایی خزر به جهت بسته بودن محیط آن و انباشته شدن آلاینده های مختلف به نوعی دریای خزر را با بحران اکولوژیک روبرو نموده است(6)

پس از فروپاشی شوروی شتاب برخی از کشورهای ساحلی این دریا برای بهره برداری های اقتصادی به گونه ای است که طبق شواهد موجود در آینده ای نه چندان دور انواع موجودات دریایی و پرندگان مهاجر در معرض تهدید انقراض قرار خواهد گرفت و دریای خزر به عنوان دریایی مرده تبدیل خواهد شد(7)

براساس آماری که معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست ارائه کرده است ایران مقام اول در تخلیه ی فاضلاب انسانی به محیط دریایی خزر دارد و در شمال ایران 400 میلیون متر مکعب فاضلاب در شمال کشور تولید می شود که فقط 40% آن به سختی تصفیه می شود و 60% مابقی از طریق رودخانه ها و به صورت غیر مستقیم وارد دریای خزر می شود و تخلیه ی این فاضلاب ها سلامت شناگران و مردمی که برای گذراندن تعطیلات به این دریا می آیند را تهدید می کند.

فقدان یک نظام حقوقی حاکم بر محیط زیست دریایی خزر نمی تواند توجیه کننده ی آن باشد که کشورهای ساحلی این دریا در اجرا قواعد بین المللی حاکم بر محیط زیست کوتاهی کرده و از آن غافل باشند چرا که عوامل زیست محیطی دریای خزر از لحاظ تاثیر گذاری و شرایط آب و هوایی مناطق همجوار و به طور کلی در دریای خزر به گونه ای است که مجالی برای مساحمه و دفع الوقت دولت های ساحلی نمی گذارد.

مناطق ساحلی ایران،خاصه حاشیه ی دریای خزر مناطقی توسعه یافته هستند که به نوعی یک پل ارتباطی بین ایران و جهان محسوب می شوند و به نوعی تسهیل کننده ی روابط تجاری،فرهگی و... می باشد و بی توجهی به محیط زیست این منطقه و دپو شدن زباله ها و پسماندها و سرازیر شدن شیرابه ها به سوی دریای خزر که دریای بسته محسوب می شود مرگ تدریجی این میراث عظیم و بالطبع مرگ مناطق حاشیه ی این دریاچه می باشد.

با توجه به رشد روزافزون صنايع در منطقه خزر، شناخت منابع توليد و بازيافت زباله هاي صنعتي توجه ويژه اي را طلب مي کند، چرا که در اين منطقه به لحاظ شرايط خاص اقليمي، جغرافيايي و زيست محيطي مکان هاي در دسترس زيادي جهت دفع مواد زايد موجود نمي باشد. از آن جايي که زباله هاي صنعتي به شکل تفکيک شده در حجم بالا و در نقاط محدود توليد مي شود، بازيافت اين زايدات در مقايسه با مواد زايد جامد شهري بسيار ساده تر و با بازده بالاتري ميسر خواهد بود.در حال حاضر به شکل پراکنده در برخي صنايع، درصدي از ضايعات بازيافت مي شود.

پیشنهاد می شود با فرهنگ سازی درسطح رسانه های داخلی  و شبکه های اجتماعی،جدا کردن زباله های خشک و تر،حمایت از واحدهای بازیافت زباله و انتقال این زباله ها و پسماندها به جایی خارج از محیط دریا و با تکیه بر کنوانسیون های بین المللی و درآوردن این کنوانسیون ها به شکل قوانین موضوعه ی آمره داخلی در جهت حفاظت و نگهداری محیط زیست این دریاچه ی عظیم تلاش و کوشش جد نماییم.

* فارغ التحصیل کارشناسی ارشد حقوق بین الملل از دانشگاه مفید قم